کوک کردن سه تار از اولین نکاتی است که نوازندگان و هنرجویان سه تار از ابتدا باید آنرا یاد بگیرند برای نواختن موسیقی ایرانی دستگاه های مختلفی وجود دارد که هر کدام شیوه ها و حالت های مخصوص به خود دارند و با کوک های مختلف نواخته می شوند. یادگیری کوک کردن به روش آسان به هنر جویان کمک میکند تا ساز خود را کوک کنند و برای نواختن و تمرین کردن آماده شوند. نواختن و تمرین کردن با ساز ناکوک نه تنها باعث پیشرفت شما نخواهد شد، بلکه باعث می شود حساسیت گوش شما که از اصلی ترین ارکان نوازندگی صحیح است نیز از بین برود. در این نوشته روش های کوک کردن سه تار بررسی خواهیم کرد.
معرفی کوک سه تار
کوک کردن سه تار یعنی تنظیم سیم ها در فرکانس مشخص به طوری که فاصله فرکانس سیم ها با هم صدای مطلوبی را در سه تار ایجاد کند و دقیقا روی نت های مورد نظر ما تنظیم شود. زمانی که سیم ها تنظیم شوند ساز کوک شده است. تنطیم فرکانس سیم ها با میزان سفتی سیم انجام می شود هرچه سیم بیشتر کشیده و سفت تر شود فرکانس آن بالاتر می رود. برای این کار از گوشی های سه تار که در بالای دسته سه تار قرار گرفته و سیم ها به آن بسته می شوند استفاده میکنیم. هر سیم به یک گوشی و دور بخش استوانه ایی گوشی بسته می‌شود به‌طوری که با چرخاندن گوشی می‌توان میزان سفتی سیم را تنظیم کرد تا به کوک مورد نظر رسید.
تغییر کوک توسط نوازندگان بزرگ
برای علاقه مندان اما شاید جالب باشد که بسیاری از نوازندگان بزرگ سه تار که در دستگاه‌های ایرانی به نوازندگی می‌پردازند، از این کوک استفاده نمی‌کنند و این کوک را مقداری تغییر داده‌اند تا حس و حال موسیقی ایرانی را راحت‌تر از گذشته به شنونده منتقل کنند. بسیاری از این اساتید، نت دو را یک پرده پایین‌تر از دیاپازون کوک می‌کنند، یعنی نت دو به نت سی بمل تغییر پیدا می‌کنند و همچنین نت سل نیز به نت فا تغییر پیدا می‌کنند. اگر به عنوان یک نوازنده مبتدی می‌خواهید ساز خود را کوک کنید، پیشنهاد ما به شما کوک کردن ساز به شیوه استاندارد این ساز یعنی “دو-سل-دو-دو” است. اما اگر نوازنده نیمه حرفه‌ای هستید و می‌خواهید صدایی متفاوت را از ساز خود به دست آورید، کوک کردن ساز به شیوه دوم را به شما پیشنهاد می‌دهیم.
معرفی دستگاه تیونر
تیونر شکل جدید و پیشرفته دستگاه دیاپازون است. و یک وسیله الکتریکی است که دارای میکروفن برای دریافت صدا است. تیونر پس از دریافت صدا با توجه به فرکانسی که برای آن مشخص کرده ایم نت صدای ایجاد شده را به ما میدهد. فرکانس استاندارد برای کوک کردن ۴۴۰ هرتز است این فرکانس میتواند کم و زیاد شود و هر چه فرکانس دستگاه را زیاد تر کنیم کوک ساز بالاتر و صای ساز زیر تر و هر چه کمتر کنیم کوک ساز پایین و صدای ساز بم تر می شود. ساز کوک سه تار را معمولا پایین تر از حالت معمولی کوک می کنند.
کوک کردن سه تار با دستگاه تیونر
همانطور که می دانید کوک ساز سه تار، درواقع چهار سیم دارد، و دو سیم اول و دوم هرکدام بطور جداگانه، و سیم سوم و چهارم مشترکا و یکسان انجام می شوند. برای اغلب سازهای ایرانی، همچون تار و سه تار، مبنای کوک یکتا و مشخصی وجود ندارد، بلکه نوازندگان و موسیقیدانان برحسب سلیقه ی شخصی خود و نیاز قطعه ی موردنظر، ساز را با تغییرات مختصری کوک می کنند. طبیعتا این روش کوک کردن، برای هنرجویان تازه کار و مبتدی کمی پیچیده و گیج کننده بنظر می رسد، اما با کمی تمرین و صبر، متوجه می شوند که این نوع نیز باعث تنوع در صدادهی و رنگ آمیزی صوتی سازها نیز می شود.
?مرحله اول
مرسوم است که سیم اول سه تار اغلب اوقات روی نت Do کوک شود، با اینحال اساتید زیادی با تغییر این کوک، سیم اول را بر نت های مختلفی مثل La یا Si نیز کوک کرده و می کنند. در این بین فقط سلیقه ی شخصی نوازنده و فیزیک صوتی صدای او تعیین کننده خواهد بود. با در نظر گرفتن این موضوع در ادامه کوک سه تار را بررسی خواهیم کرد.
همانطور که در بالا اشاره شد، سیم اول را به نام سیم Do می شناسند، با اینحال برای سازهایی مثل سه تار می توانیم کمی این سیم را شل تر کنیم و روی نت هایی مثل Si و یا Si بمل و یا حتی La نیز کوک کنیم. در این مقاله کوک پیشنهادی ما برای سیم اول، نت Si است. دلیل این پیشنهاد بجز موضوع سلیقه، این است که باتوجه به مسلط نبودن هنرجویان به نحوه ی کوک و ضخامت سیم های سه تار، کوک کردن سیم اول روی نت دو یا نت های بالاتر ممکن است باعث پاره شدن سیم بشود و کوک روی نت سی می تواند تا حدی از این اتفاق جلوگیری کند.
?مرحله دوم
بعد از کوک کردن سیم اول بر روی نت Si، تیونر را روشن کرده و بر روی سیم اول مضراب می زنیم. علامت های نشان دهنده ی روی تیونر نشاندهنده نت های موسیقی است. همانطور که اشاره شد سیم اول را بروی نت Si کوک می نماییم. یعنی پس از نواختن مضراب بروی سیم اول سه تار، طبق جدول فوق دستگاه مترونوم می بایست نت B را نشان دهد. درصورت چرخاندن بیش از حد گوشی ساز با سفت شدن بیش از حد آن، امکان پاره شدن آن بسیار می گردد. توصیه می گردد با وجود آشنایی نداشتن به نحوه کوک در ابتدا، پس از هربار چرخاندن گوشی به آرامی به سیم نواخته و با دستگاه نت مورد نظر را چک نمایید تا به نت مورد نظر برسید. همانطور که گفته شد سیم های سه تار معمولا بالارفتن کوک را تا حدود نت های DO , Re تحمل می نمایند و سپس پاره خواهند شد.
?مرحله سوم
پس از کوک نمودن سیم اول نوبت سیم دوم می رسد. سیم دوم نیز به نام سیم سل Sol شناخته می شود که به دلیل اینکه سیم اول نیم پرده پایین تر از نت دو یعنی بروی نت سی کوک گشته است، سیم دوم را نیز به جای سل نیم پرده پایین تر می آوریم. بدین ترتیب سیم دوم با توجه به علامت های مترونوم بروی F (دیز) کوک می گردد.
در دروس اولیه و مراحل ابتدایی نوازندگی دو سیم سوم و چهارم را که به سیم های بم نیز معروف می باشند یکسان و مانند سیم اول کوک می نماییم. یعنی طبق توضیحات فوق در صورتیکه سیم اول بروی نت سی و حرف B بروی مترونوم کوک گردیده است دو سیم سوم و چهارم را نیز طبق سیم اول بروی همان نت سی و با ترتیب توضیح داده شده کوک می نماییم.
کوک کردن سه تار با گوش
سه تار را بدون استفاده از تیونر و با گوش نیز می توان کوک کرد. این روش برای نوازندگانی است که آشنایی بیشتری با سه تار دارند و مدتی نوازندگی کردند. کوک کردن سه تار با گوش باعث تقویت گوش شما برای تشخیص نت ها و صدای ساز می شود به همین دلیل تمام نوازندگان حرفه ایی معمولا ساز خود را با گوش کوک می کنند. در این بخش نحوه کوک کردن سه تار با گوش برای تمام سیم ها را آموزش می دهیم.
?کوک کردن سیم اول
با توجه به اینکه در این روش از تیونر استفاده نمی شود سیم اول را باید با استفاده از گوش در حالتی تنظیم کنید که صدادهی مناسب برای شما داشته باشد. تشخیص مناسب بودن کوک سیم اول بستگی به میزان قدرت و آشنایی گوش شما با صدای سیم اول تنظیم می شود یعنی به صورت گوشی کوک سیم اول را در حالتی قرار دهید که صدادهی مناسب برای شما داشته باشد.
میزان بم بودن و یا زیر بودن کوک سیم اول بستگی به انتخاب و علاقه شما هم می تواند باشد اگر تمرین یا آهنگی که قرار است اجرا کنید با بم تر بودن کوک ساز صدا دهی بهتری دارد می توانید سیم را بم تر کوک کنید و در صورت تمایل کوک را زیرتر بگیرید.
?کوک کردن سیم دوم
برای اینکه سیم دوم سه تار را روی نت سل کوک کنیم باید از پرده نت دو روی سیم دوم استفاده کنیم. پرده ششم روی سیم دوم سه تار نت دو است. بنابرین سیم سل باید طوری تنظیم شود که صدای پرده ششم آن دقیقا هم کوک با سیم اول باشد.
?کوک کردن سیم سوم
کوک سیم سوم درحالت استاندارد دقیقا با کوک سیم اول یکی است بنابرین با نواختن سیم اول، سیم سوم را جوری کوک کنید که دقیقا هم صدا با سیم اول باشد.
برای سایر کوک های سه تار نیز کافیست نتی که سیم سوم را می خواهید کوک کنید را روی پرده های سیم اول پیدا کنید و سیم سوم را طبق آن کوک کنید مثلا برای کوک ر پرده دوم سیم اول نت ر است و باید سیم سوم با این پرده هم کوک شود.
?کوک کردن سیم چهارم
سیم چهارم یا سیم بم با کمی چرخش گوشی کوک می شود و نیازی به چرخاندن زیاد گوشی ندارد. سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم سوم و همان نت کوک می شود.
نکات قابل توجه برای کوک کردن سه تار
وظیفه ی تنظیم ساز به عهده گوشی های سه تار است. برای کوک کردن هر سیم، آن سیم را دنبال کنید تا به گوشی مخصوص همان سیم برسید. چرخاندن گوشی اشتباه در خیلی از موارد باعث پاره شدن سیم می شود.
توجه کنید که با پیچاندن گوشی سه تار به سمت راست، سیم سفت تر می شود و کوک هم بیشتر می شود. بنابراین برای کم کردن آن و داشتن نت های پایین تر گوشی را به سمت چپ می چرخانیم.
گوشی ها را بطور ناگهانی نپیچانید. اگر گوشی توانایی نگهداشتن کوک را نداشته باشد، اصطلاحا گفته می شود که ساز کوک خالی می کند. برای حل کردن این مسئله، سیم را خیلی آرام شل کرده و بدون اینکه سیم را جدا کنیم، گوشی را تا نصف از حفره خارج کرده و دوباره با کمی فشار سر جای خود قرار می دهیم و محکم می کنیم. سپس ساز را کوک می کنیم. اگر باز هم همین مشکل پیش آمد، باید ساز را برای تعمیر پیش یک تعمیرکار ببرید.
برای کوک بهتر، گوشی ها را با صبر و دقت زیاد در شعاع کوچکی بچرخانید، بعد از هربار چرخاندن، حدود دو ثانیه صبر کنید تا سیم ثابت شود، و سپس با مضراب زدن کوک سیم را چک کنید.