در این نوشته به تاریخچه دو ساز مهم ایرانی یعنی تار و سه تار خواهیم پرداخت، برای مطالعه این نوشته با ما همراه باشید
تار
تار، یکی از قدیمی‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است و تاریخچه‌ای طولانی و باستانی دارد. ریشه‌های این ساز به دوره‌های باستانی می‌رسد و از آن زمان به عنوان یکی از سازهای محبوب در ایران شناخته می‌شد. تار در طول تاریخ تکامل‌هایی را تجربه کرده و به شکلی که امروزه می‌شناسیم، شکل گرفته است. تار یک ساز زهی با شش سیم است که با مضراب نواخته میشود. تار در لغت فارسی به معنی زه یا رشته است. تار دارای ۲۸ پردهٔ قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا کات گوت است که روی دستهٔ چوبی قرار دارند. کاسهٔ تار از چوب توت و نقارهٔ آن از چوب گردو ساخته شده‌اند. صدای تار ظریف و شفاف است و گستره صوتی آن نزدیک به سه اکتاو است.
تار از زمان فارابی (۳۳۹–۲۶۰ ه.ق)، موسیقیدان و فیلسوف بزرگ ایرانی، وجود داشته‌است. فارابی در کتاب الموسیقى الکبرى، تار را به‌عنوان یک ساز پنج سیم با صفحهٔ صداده گرد شبیه به قمر (ماه) توصیف کرده است. بعد از فارابی، صفى الدین عرموى (۶۹۵–۶۱۷ ه.ق)، نظامى عروضى (۷۰۰–۶۵۰ ه.ق)، قطب الدین شیرازى (۷۱۰–۶۸۱ ه.ق) و دیگران به تکامل و کامل‌سازى تار پرداختند.
خُشک سیمی، خُشک چوبی، خُشک پوست از کجا می‌آید این آوای دوست؟
در دوران صفوى (۱۵۰۱–۱۷۳۶ م)، تار به‌عنوان یک ساز محبوب در دربار شاهان و نخبگان جایگاه بالایى داشت. در نقاشى‌های کاخ هشت بهشت اصفهان، نمونه‌هایى از تار با پنج سیم و کاسهٔ بادبادک مانند دیده مى‌شود. در دوران زندى (۱۷۵۰–۱۷۴۷ م)، تصاویرى از تار با کاسهٔ قطعاتى و نقارهٔ شبيه به دل در شيراز نقش بستند.
یکی از شخصیت‌های مهم در تاریخچه تار، میرزا عبدالله، معروف به “میرزا عبدالله تار” است. او ساز نوازی تار را به سطحی بسیار بالا برد و قوانین و روش‌های نوازندگی را تدوین کرد. او با اضافه کردن سیم‌های جدید و تغییر در تنظیمات تار، صدایی غنی و قوی را به این ساز بخشید.
آخرین اصلاحات بنيادين در ساخت تار در دوران قاجار (۱۷۹۶–۱۹۲۵ م) انجام شد. غلامحسين درويش خان (؟– ۱۹۲۶ م)، نوازنده و آهنگساز مشهور، سیم ششم را به تار افزود تا گستره صوتی آن را افزایش دهد. همچنین الگوی منحصربه‌فرد ساخت تار با چهار گل روی کاسه توسط استاد يحيى دوم (۱۸۷۵–۱۹۳۱ م)، سازگر معروف، طراحی شد. در این دوره، میرزا حسین قلی، معروف به “میرزا حسن تار” به‌عنوان یکی از بزرگترین نوازندگان تار شناخته می‌شد. او به توسعه و پیشرفت تار بسیار کمک کرد و تکنیک‌های نوازندگی پیچیده‌تری را ارائه داد.
تار در موسیقی دستگاهی ایران نقش مهمى دارد. برای هر دستگاه، تار کوک ویژهای دارد که با تغییر فاصلهٔ پرده‌ها بر روی سیمها ایجاد میشود. کوک شور، کوک همایون، کوک ماهور و کوک راست پنجگاه از معروفترین کوک‌های تار هستند. نوازندگان تار برای اجرای آن، در دو حالت نشسته روی زمین یا روی صندلی بدون دسته، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار میدهند. دست راست با مضراب سیمها را به ارتعاش در میآورد و دست چپ با انگشتان خود روی پردههای دسته حرکت میکند. بسیارى از نوازندگان و آهنگسازان بزرگ ایرانى تار را به عنوان ساز اصلى خود انتخاب کردهاند.
برخى از نامآورترین نوازندگان تار عبارتند از: على نقى وزیرى (۱۸۸۷–۱۹۷۹ م)، على اکبر شهنازى (۱۸۹۷–۱۹۸۵ م)، جلال ذوالفنون (۱۸۹۸–۱۹۷۶ م)، عباس قادرى (؟– ۱۹۷۷ م)، جليل شهناز (۱۹۲۱– ۲۰۱۳ م)، فرامرز پایور ( ۱۹۲۲ – ۲۰۰۹ م)، لطف الله مجد ( ۱۹۲۳ – ۲۰۱۲ م)، حسین علیزاده ( ۱۹۵۱ – )، جلال ذوالفقارى ( ۱۹۵۳ – ) و حسین بهروزينيا ( ۱۹۵۴ – ).
سه‌تار
ساز سه‌تار نیز یکی از معروفترین سازهای موسیقی ایرانی است. از نظر تاریخی، سه‌تار در قرن ۱۸ میلادی به وجود آمد. سه‌تار از خانواده سازهای تاری است و تفاوت اصلی آن با تار، تعداد سیم‌های آن است. در سه‌تار، سه سیم استفاده می شده است که به همین دلیل این ساز به نام “سه‌تار” شناخته میشود.
سه تار یک ساز زهی با سه سیم است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته میشود. سه‌تار در لغت فارسی به معنی سه زه است. سه‌تار دارای ۲۵ پردهٔ قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا کات گوت است که روی دستهٔ چوبی قرار دارند. کاسهٔ سه‌تار از چوب توت و نقارهٔ آن از چوب گردو ساخته شده‌اند.
صدای سه‌تار تیز و بلند است و گستره صوتی آن نزدیک به دو اکتاو است. سه‌تار از زمان صفوى (۱۵۰۱–۱۷۳۶ م)، به‌عنوان یک ساز محبوب در دربار شاهان و نخبگان شناخته شده است. در نقاشى‌های کاخ هشت بهشت اصفهان، نمونه‌هایى از سه‌تار با کاسهٔ بادبادک مانند دیده مى‌شود.
در دوران قاجار (۱۷۹۶–۱۹۲۵ م)، سه‌تار به‌عنوان یک ساز ملی ایران مطرح شد. در این دوران، بسیارى از نوازندگان و آهنگسازان برجسته ایرانى سه‌تار را به‌عنوان ساز اصلى خود انتخاب کردهاند. برخى از نام آورترین نوازندگان سه‌تار عبارتند از: میرزا عبدالله ناطق ( ۱۸۴۳ – ۱۹۱۸ م)، میرزا حسینقلی ( ۱۸۵۳ – ۱۹۱۶ م)، على نقى وزیرى ( ۱۲۶۵– ۱۳۵۸م)، على اکبر شهنازى ( ۱۲۷۶– ۱۳۶۰ ه.ش)، داریوش صفوت ( ۱۳۰۷– ۱۳۹۰ ه.ش)، جلال ذوالفنون ( ۱۳۱۶– ۱۳۹۰ ه.ش)، احمد عبادی (۱۲۸۵ – ۱۳۷۱ ه.ش)، ابولحسن صبا (۱۲۸۱-۱۳۳۷ ه.ش)، یوسف فروتن (۱۲۷۰-۱۳۵۷ ه.ش)، سعید هرمزی(۱۲۷۶-۱۳۵۵ ه.ش) و حسین علیزاده ( ۱۳۳۰ – ه.ش).
سه‌تار در موسیقی دستگاهی ایران نقش مهمى دارد. برای هر دستگاه، سه‌تار کوک ویژهای دارد که با تغییر فاصلهٔ پرده‌ها بر روی سیمها ایجاد میشود. کوک شور، کوک همایون، کوک ماهور و کوک راست پنجگاه از معروفترین کوک‌های سه‌تار هستند. نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا روی صندلی بدون دسته، کاسهٔ ساز را به‌صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار میدهند. دست راست با ناخن انگشت اشاره سیمها را به ارتعاش در میآورد و دست چپ با انگشتان خود روی پردههای دسته حرکت میکند.
در کل، سازهای تار و سه‌تار دو ساز مهم و برجسته در موسیقی ایرانی هستند. تاریخچه این دو ساز بسیار غنی است و شخصیت‌های بسیاری در طول تاریخ برای توسعه و پیشرفت آنها نقش داشته‌اند. این سازها همچنان در موسیقی ایران و جهان تأثیرگذاری دارند و جزئی از تاریخ و فرهنگ موسیقی ایران را تشکیل میدهند.