نگاهی به زندگی مشتاق علی‌شاه و تاثیر او بر موسیقی ایرانی

مشتاق علیشاه (وفات: ۱۲۰۶ هـ. ق) نامش میرزا محمد تربتی و به مشتاق علیشاه ملقب بود. او از چهره‌های سرشناس عرفان و تصوف، شعر، ادب و هنر به‌شمار می‌رود.

مشتاق علیشاه در سال ۱۱۴۶ هجری قمری در تربت جام خراسان متولد شد. او از همان کودکی به موسیقی و عرفان علاقه‌مند بود. او جوانی خوش سیما و برازنده و از مریدان شاه نعمت الله ولی بود و در سن ۱۸ سالگی به اصفهان رفت و نزد اساتید موسیقی آن زمان به تحصیل پرداخت، او هنرمندی شوریده بود که هم شعر می سرود و هم سه تار را به مهارت می نواخت. پس از چند سال به کرمان رفت و در آنجا به تدریس موسیقی و عرفان پرداخت. مشتاق علیشاه علاوه بر توانایی‌های بالای هنری، از نظر عرفانی نیز مقام بالایی داشت. او به واسطه‌ی اشعار و نوای دلنشین خود، بسیاری از افراد را به سوی عرفان و تصوف جذب کرد.

می‌گویند این درویش هنرمند، روزها روی پله های مسجد جامع کرمان می‌نشست و آیات قرآن را به همراه صوت مؤثر سه تار، از بُن جان، تلاوت می‌کرد. از این رو پس از مدتی مریدانی بسیار یافت که پر آوازه ترین آن‌ها همان ملا محمد تقی کرمانی، معروف به «مظفر علیشاه» بود.اما هر چند که پیروان مشتاق رو به افزونی می‌گذاشتند، بر تعداد دشمنان او هم که در صدد قتلش بودند، اضافه می‌گردید که در صدر آنان ملا عبدالله نامی بود که مجتهد شهر بود و از همه گردنکش‌تر و خونی‌تر می‌نمود و هر دم در پی بهانه می‌گشت تا اینکه روز بیست و هفتم ماه رمضان، هنگامی که بر منبر بود، مشتاق علیشاه وارد شد و در گوشه‌ای به عبادت مشغول گشت. ملا عبدالله چون شنیده بود که وی قرآن را با نوای سه تار تلاوت می‌کند، از همان بالای منبر حکم به سنگسار کردن و قتل مشتاق علیشاه داد و خود پیش افتاد.
درویش را گرفتند و در مکانی که امروز شبستان مسجد جامع است، و در آن روز تلی بود به نام «تل خر فروشان» در گودال افکندند و به سنگ زدن پرداختند. یکی از مریدان مشتاق به نام جعفر خود را به روی او انداخت تا در امانش بدارد، اما به او نیز رحم نکردند و او هم کشته شد و ملا محمد تقی (مظفر علیشاه) زمانی رسید که کار از کار گذشته بود…، پس هنگامی که آن صحنه ناگوار را دید گفت:« شهری خون بهای مشتاق است» .

بعد از مرگ مشتاق، ملا عبدالله که بانی مرگ او بود به «ملا عبدالله سگو» معروف شد، چون هنگام مرگ زمانی که دید لب‌های مشتاق علیشاه هنوز تکان می خورد و «یاهو» می‌گوید، به او نزدیک شد و با لهجه کرمانی گفت: « سگو! هنوز هم یا هو می‌گویی؟ » و عجیب اینکه این لقب آز آن به بعد روی او و اقوامش ماند و مردم آن‌ها را خاندان «عبد الله سگو» می‌نامیدند. مشتاق علیشاه در سال ۱۲۰۶ هجری قمری به جرم آن‌که قرآن را با نوای سه‌تار می‌خواند، سنگسار و کشته شد. بدن او را در کنار مقبره میرزا حسین خان دفن کردند و اینک مدفن وی در میدان مشتاقیه کرمان، معروف به گنبد مشتاقیه یا سه گنبدان است.

افزودن سیم چهارم به سه‌تار:

یکی از مهم‌ترین خدمات مشتاق علیشاه به موسیقی، افزودن سیم چهارم به سه‌تار بود. سه‌تار یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی است که دارای سه سیم است. سیم‌های سه‌تار به ترتیب از بم به زیر عبارتند از: سیم بم، سیم زیر و سیم زخمه.
مشتاق علیشاه در سال ۱۱۷۵ هجری قمری سیم چهارمی را به سه‌تار اضافه کرد. این سیم که به «سیم مشتاق» معروف است، این سیم بم، صدای گرم و گیرا داشت.
افزودن سیم چهارم به سه‌تار موجب افزایش دامنه‌ی صوتی سه‌تار و امکان اجرای فواصل موسیقیایی بیشتری شد. این سیم همچنین موجب شد که سه‌تار بتواند فواصل موسیقیایی پیچیده‌تر را اجرا کند و از این رو، امکان اجرای قطعات پیچیده‌تر و متنوع‌تر را فراهم آورد.

 برخی از خدمات مشتاق علی‌شاه به موسیقی و تغییر در سازها سنتی اشاره می‌شود:

۱. افزودن سیم چهارم به سه‌تار: این سیم که به «سیم مشتاق» معروف است، موجب افزایش دامنه‌ی صوتی سه‌تار و امکان اجرای فواصل موسیقیایی بیشتری شد.

۲. ابداع شیوه‌ی جدیدی در نوازندگی سه‌تار: مشتاق علیشاه شیوه‌ی جدیدی در نوازندگی سه‌تار ابداع کرد که بر پایه‌ی تکنیک‌های تارنوازی بود. این شیوه موجب ارتقای تکنیک نوازندگی سه‌تار و اجرای قطعات پیچیده‌تر شد. مشتاق علیشاه در نوازندگی سه‌تار از تکنیک‌های تارنوازی مانند مضراب‌گیری، ریز و فرود استفاده می‌کرد. این تکنیک‌ها موجب شد که نوازندگی سه‌تار ظریف‌تر و پیچیده‌تر شود و از این رو، امکان اجرای قطعات پیچیده‌تر و متنوع‌تر را فراهم آورد. پیش از مشتاق علیشاه، سه‌تار بیشتر برای اجرای موسیقی‌های عرفانی و عاشقانه استفاده می‌شد. اما مشتاق علیشاه با نوآوری‌های خود در نوازندگی سه‌تار، این ساز را برای اجرای انواع موسیقی ایرانی از جمله موسیقی ردیف، موسیقی دستگاهی و موسیقی نواحی مناسب کرد.

۳. گسترش استفاده از سه‌تار در موسیقی ایرانی: مشتاق علیشاه سه‌تار را به یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی تبدیل کرد. او با نوآوری‌های خود در نوازندگی سه‌تار، این ساز را به یک ساز همه‌کاره تبدیل کرد که می‌توان از آن برای اجرای انواع موسیقی ایرانی استفاده کرد.

۴. تأثیر بر سایر سازهای سنتی: مشتاق علیشاه علاوه بر سه‌تار، بر سایر سازهای سنتی نیز تأثیر گذاشت.از جمله سازهایی که مشتاق علیشاه بر آنها تأثیر گذاشت می‌توان به تار، سنتور، کمانچه و نی اشاره کرد. او با ابداع تکنیک‌های جدید در نوازندگی این سازها، موجب ارتقای تکنیک نوازندگی آنها و گسترش استفاده از آنها در موسیقی ایرانی شد.

مشتاق علیشاه همچنین در زمینه‌ی شعر و ادب نیز آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. از جمله‌ی این آثار می‌توان به دیوان اشعار او اشاره کرد که شامل اشعاری در قالب‌های مختلف از جمله غزل، رباعی، قصیده و مثنوی است.

مشتاق علیشاه یکی از چهره‌های ماندگار در تاریخ موسیقی و هنر ایرانی است. خدمات مشتاق علیشاه به موسیقی و هنر ایرانی بسیار ارزشمند است. او با نوآوری‌های خود در موسیقی و ادبیات، تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر ایران گذاشت.